Στα μέσα του 14ου αιώνα ο ερημίτης Βαρλαάμ ανέβηκε στο βράχο και έκτισε λίγα κελλιά και ένα μικρό εκκλησάκι που το αφιέρωσε στους τρεις ιεράρχες. Εκεί έζησε ολομόναχος, ρακένδυτος και προσευχόμενος μέχρι το τέλος της ζωής του.

Μετά τον θάνατό του τα κτίσματα έμειναν για πολλά χρόνια έρημα. Στις αρχές όμως του 16ου αιώνα, δύο αδέρφια, οι μοναχοί Νεκτάριος και Θεοφάνης της αρχοντικής οικογένειας των Αψαράδων από τα Ιωάννινα - που είχαν μονάσει για επτά χρόνια στον στύλο του Προδρόμου, στο μοναστήρι του Μεγάλου Μετεώρου - ανέβηκαν στο Βράχο, με πρωταρχική τους φροντίδα την αναστήλωση της ερειπωμένης εκκλησίας των Τριών Ιεραρχών που είχε κτίσει ο Βαρλαάμ. Για την ανάβασή τους στο βράχο, γράφουν τα δύο αδέρφια στη διαθήκη τους:

"Ευρόντες τον πλατύν και ευάερον και ησυχαστικόν λίθον ευρύχωρόν τε και αρεστόν ημίν, προς παροίκησιν όντα, όστις και Βαρλαάμ, εκαλείτο, παρά τινός μοναχού Βαρλαάμ οικίσαντος εν αυτώ πάλαι, την επωνυμίαν λαβόντα, και άοικον τω πολυετία όντα και έρημον παντελώς ως οικόπεδον, ηερξάμεθα κατά το ΖΚς (=1518) ανανεούν και οικοδομείν αυτόν κατοίκησιν"

Ο χρόνος περνούσε και οι μοναχοί πλήθαιναν - έφτασαν τους τριάντα - και τότε τα δύο αδέρφια έκτισαν και δεύτερη εκκλησία, με ευρύτερο Καθολικό με δύο τρούλους που αφιέρωσαν στους Αγίους Πάντες (1542).

Η γρήγορη ανάπτυξη της κοινοβιακής ζωής και η πνευματική της ακμή είχε σαν επακόλουθο τον εμπλουτισμό του μοναστηριού από τους δύο κτήτορες και από δωρεές πιστών, με κτήματα, αμπέλια, ελαιώνες και μετόχια.

Αλλά και μετά τον θάνατό τους - του Θεοφάνη το 1544 και του Νεκταρίου το 1550 - το μοναστήρι εξακολουθούσε να ακμάζει με την προσέλευση και άλλων μοναχών, ακολουθώντας πιστά την εντολή των κτητόρων τους:

"Έχειν δε τους εασκούμενους εν αυτή κοινά πάντα, κοινά ώσι τη τραπέζη, κοινά ενδύμασι και υποδύμασι, κοινή τη βουλή, κοινά ,του οικήσι."

Είναι χαρακτηριστικά για τη ζωή του Μοναστηριού τα όσα γράφει ο J.J. Bronjstaal που το επισκέφθηκε το 1779:

"Ο ηγούμενος της Μονής, Πατήρ Ανατόλιος, που είναι και ο σκευοφύλακας και ο βιβλιοθηκάριος, με υποδεχθηκε με όλη την ευγένεια. Εδώ υπάρχουν δύο εκκλησίες. Ο αριθμός των μοναχών δεν ξεπερνά τους 9 ή 10 και όλοι οι άνθρωποι που ζουν στο βράχο τούτο, δεν ξεπερνούν τα 24 άτομα μαζί με τους υπηρέτες της μονής. Από την ίδρυση του μοναστηριού καμμία γυναίκα δεν έχει ανέβει εδώ πάνω. Ούτε στο Μετέωρο. Ο ηγούμενος με συνόδεψε σε μία εκκλησία, που δεν ήταν τόσο μεγάλη, όσο το Μετεώωρου, όμως πολύ ωραιότερη. Έχει δύο μικρούς ωραίους θόλους και είναι αρκετά φωτεινή. Παντού μέσα βλέπεις τοιχογραφίες που είναι στο γούστο του τόπου, χωρίς προοπτική και χωρίς σκιόφως. Η Μονή βαρλαάμ κτίσθηκε το 2044 από χτίσεως κόσμου, που αντιστοιχεί με το 1535 μ.Χ. όπως αναφέρει επιγραφή σε πέτρα που βρίσκεται κοντά στην ανέμη με την οποία σε ανασέρνουν."

Η Εκκλησία των Τριών Ιεραρχών που κτίσθηκε πρώτη, στο βράχο, έχει στην αψίδα του ιερού εντοιχισμένο κεραμίδι με χρονολογία της ανακαίνισης της ΖΡΛΕ (=1627). Είναι ξυλόστεγη, μονόκλιτη βασιλική με πλούσια και ωραιοτάτη τοιχογραφία.

Για την εκκλησία των Αγίων Πάντων που κτίσθηκε το 1542 οι κτήτορες Θεοφάνης και Νεκτάριος γράφουν στη βιογραφία τους, πως η ανέγερσή της περατώθηκε μέσα σε είκοσι χρόνια. Είναι αγιορείτικου τύπου, σταυροειδής, τετρακίονος με ένα τρούλλο στον κυρίως ναό και ένα στον νάρθηκα. Στην κόγχη του ιερού υπάρχει θαυμάσια αγιογραφία της Πλατυτέρας με ολόχρυση ενδυμασία και λίγο πιο κάτω, η λειτουργία των Αγγέλων. Στο θόλο του Αγίου Βήματος, απεικονίζεται ο Ιησούς Χριστός με επίσης χρυσά ενδύματα.

Φωτογραφίες